Şair Əlabbas

ÜÇ QALAN ROMAN

Tək vaxt qıtlığı və hövsələyə görə yox, çoxu da səhhətimdəki nazas­lıqdan dolayı indi hər kitabı, əlimə düşən hər yazını oxumuram daha. Oxuyuramsa da, ya nə vaxtdansa yadımda qalan, sadəcə mütali­əsi­nə vaxt tapa bilmədiyim bir kitab, ya ictimai fikrin diqqətini çəkən bir ro­man, ya da hansısa bir dost yazısı olur o. Ötən yay Naxçıvanda keçir­diyim biraylıq məzuniyyətimi o qisim əsərlərdən üçü – Erix Mariya Remar­kın  “Zəfər tağı”, Sona Vəliyevanın “İşığa gedən yol” və Səmən­dər Məmmə­dovun “Faxralılar” romanı ilə başa vurdum, amma maraqlıdır ki, üst-üstə 1887 səhifə təşkil edən bu üç qalın roman qətiyyən yormadı məni: hiss etdiyim qədər, çox-çox fərqli mövzularda qələmə alınmaq­larından savayı, adı çəkilən əsərlərin hər üçü qalan, daha dəqiqi, yararlılıq müddəti xeyli uzun olan romanlardı.

“Zəfər tağı”nda Joan Madu obrazı qarşıma çıxan kimi xatirimdə hə­mi­şəlik qara şlyapkada və ciddi görünüşü ilə qaralan Remarkın bütün şüurlu həyatı boyu can atdığı, ancaq vəslinə yetə bilmədiyi valehedici aktrisa Marlen Ditrix canlandı. Bu gün Hüqonun, Balzakın, Bayronun, Hemin­queyin, ümumən, dünyaca məşhur qələm ustalarından bir çoxunun məşuqəsi və ya məşuqələri olduğu kimsəyə sirr deyil. Jizel Destokun Mopassanın, Meyblin Cek Londonun, rəqs ilahəsi Aysedora Dunkanın, Yeseninin, Lilya Brikin Mayakovskinin, Bübüsaranın Çingiz ağanın… yaradıcılığına təsiri kimin də olmasa, ən azı bioqrafların maraq dairə­sin­də olub.

Dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə daha çox müharibə əlehinə yazılmış əsərlərin müəllifi kimi düşən Remarkın “Zəfər tağı”nda sanki öz şəxsi həyatını qələmə alıb (Təxminən, “Üç yoldaş” romanında olduğu kimi). Əsərin qəhrəmanı mükəmməl təşrih ustası Ravik də vətəndən deportasiya olunur, boş vaxtlarını içki məclislərində, əsasən qadınların əhatəsində keçirir, bir daha Fransaya qayıdır, tutulur və hər şey yenidən təkrar olunur. Bu o illər idi ki, faşizm bir taun kimi Avropada tüğyan eləyirdi. Guya alman əsgərinin qəhrəmanlığını alçaltdığına görə kitabları yandırı­lan Remkarkın dərbədər ömür tarixçəsi də elə bu cür başlanmışdı. O, əvvəlcə İsveçrəyə sığındı, sonra Fransa həyatı gəldi, Marlendən məhəbbət uma-uma onun eşqilə uçub Amerkayacan getdi, axırda ömrünü də vətəndən uzaqlarda başa vurdu.

– Adam sevməyəndə qocalır, – deyir Remark, – sevməyən adam bu dünyaya məzuniyyətə gəlmiş ölüdür.

Onu Ernest Heminqueyin, Jan Qabenin, Orson Uelsin, Ceyms Stüartın və daha kimlərin əlindən keçmiş bir qadına doğru çəkən də, bəlkə, adını öz aləmində sevgi qoyduğu bu müəmmalı hiss idi? Hərçənd ona qədər Remarkın həyatında Qret Qarbo, Nataşa Braun, Leni Rifenştal, Hedi Lamarr kimi qadınlar olmuşdu. Sonda isə o, Marlenlə yox, digər məşhur bir aktrisa –korifey sənətkar Çarli Çaplinin keçmiş həyat yoldaşı Polettlə evlənəsi oldu.

Bəzən elə görünür ki, Ravik də Parisə sanki bir mühacir və həkim kimi yox, gözəl qadınları dişinə vurmaq üçün üz tutub. Təbii ki, onların içərisində hamıdan bir pillə öndə dayanan restoran müğənnisi Joabn Madunun özünəməxsus yeri var. Remark həyatda çata bilmədiyi Marlen Ditrixə “Zəfər tağı”nda sanki bu qadının timsalında qovuşub.

Amma təbii ki, romanın dəyəri tək sevgi səhnələri ilə süslənmiş, hə­yat və yaşamaq eşqi saçan bu səhifələrdə deyil. Ağır mücahir həyatı, daim ələ keçmək qorxusu, gizli iş şəraiti Ravikin zərif duyğularını, həyata olan inam və mübarizə əzmini, bir sözlə, insani dəyərlərinin əlindən heç cur ala bilmir. Haake kimi bi qaniçəni qətlə yetirib öz insanlıq borcundan çıx­maqla o, faşizm cinayətlərinə heç zaman, hətta vətəndən uzaqlarda olan­da belə, biga­nə qalmadığını və bu mübarizədə hər şeyə hazır ol­du­ğu­nu da sübut etmiş olur. Bir yazıçı olaraq dövrünün ictimai ziddiy­yət­lərini usta­lıqla yaratmağı bacaran Remarkın da böyüklüyü onda idi ki, roman­lar mövzusu ola biləcək bir hadisəni çox ustalıqla yığcam hekayə­lərə sığış­dıra bilirdi. Məsələn, “İohan Bartokun qəribə taleyi”ndə olduğu kimi. Vaxtilə oxuduğum bu balaca hekayədən “Zəfər tağı”ndan aldığım­dan heç də az zövq almadım.

Remarkın “faciə iyirmi il davam edəndə onun komediyaya çevrilmək qorxusu yaranır” fikri nəzərimə dərhal Qarabağ hadisələrini, aradan ötüb keçən az qala bir qərinəlik əzab dolu illəri gətirdi və birdən-birə bu dramda bir çoxu kimi indi özümün də kütləvi səhnələrin ifaçısı olmağımdan yalnız xəcalət çəkdim.

Əsərlərini bir zamanlar heyran-heyran oxuduğum müəlliflərin şəxsi həyatını, indiki dillə desək, yaşam tərzini gənclik illərində bilməməyimin, ya da çox üzdən bilməyimin, sən demə, xeyri də olub mənə: o, sirlərlə dolu sənət dünyasını mənimçün mənasız və qurama bir aləm olmaqdan, müqəd­dəs sandığım qələm ustalarını isə gözdən düşməkdən qoruyub. Nə deyəsən, bəlkə, gerçək heç bu da deyil. Remarkın elə öz sözü, Ravikin dililə Joan Ma­duya deyilən fikirdi: “Dünyada peşmançılıqdan mənasız şey yoxdur. Onsuz da heç nəyi geri qaytarmaq olmaz. Yoxsa hamımımz müqəddəs olarıq. Həyat bizə kamillik bəxş eləməyib.  Kamillərin yeri muzeydir”.

***

Ədəbiyyatımızda macəra və detektiv janrın yenidən at oynatdığı, ucuz məişət romanlarının meydan suladığı, guya, postmodernist üslubun və müxtəlif nəzəriyyə və postulatların hökmfərma olduğu bir vaxtda birdən-birə “İşığa gedən yol” kimi bir roman? Maraqlıdı. O indiyədək şair, publisist, ədəbiyyatşunas alim, illah da maarifpərvər bir xanım kimi tanı­dığım Sona Vəliyevanın əsl nasir keyfiyyətlərini üzə çıxarmaqdan əla­və, həm də son illər Azərbaycan sənədli-bədii nəsrinin ən mükəmməl nümayəndəsi kimi diqqətimi çəkdi. Hiss etdiyim qədər, bu roman Sona xanı­mın həm nəzəriyyəbazlara, həm də yeni üslub icadı üçün baş sındıranlara bəs qədər tutarlı və layiqli cavabıdır.

Müəllif əsasən XIX əsrin ikinci yarısı, qismən isə XX əsrin əvvəllə­rin­də Azərbaycanın mədəni, ictimai və siyasi həyatında baş verən təbəd­dülatları usta bir qələmlə təsvir edib. Bu, tək yurd sevgisi, vətən eşqi, övladlıq borcundan doğan bir nəsnə yox, daha geniş anlamda Azərbay­can­çılıq məfkurəsində yaranan bir ideyadır. Bu mənada “İşığa gedən yol” romanı sözügedən məfkurəsinin həm də ədəbi-estetik təlimi və örnəyi kimi artıq bir kitab olaraq ortadadır.

Sözün ölümə gedən yolunda Azərbaycanın başı bəlalar çəkən aydınları içərisindən məhz Həsən bəy Zərdabini, milli mətbuatımızın yaranmasında əlahiddə xidmətləri olan bir insanı seçib, obrazını yaratmaq, mən bilən, Sona xanımın daha çox maarifçilik ənənələrinə sədaqətindən və öz təbiətindən irəli gələn bir məsələdi. Bu gün onun respublikamızın ədəbi-elmi mühitində gördü­yü işlər, həyata keçirdiyi tədbirlər, ideya müəllifi olduğu layihələr, Seyid Əzi­min hələ gənclik illərində Həsən bəyə tövsiyə etdiyi kimi, yolu uzun, yükü ağır bir sahənin – maarif və mədəniyyətin, elm və təhsilin, bir sözlə, mənəviy­yatı­mızın tərəqqisi və inkişafı yolunda atılan çox vacib addımlardır. Bu məna­da müəllifin məhəbbətlə yaratdığı Hənifə xanım obrazında Sona xanı­mın öz xarakter və xeyirxah əməllərinə uyğun nə qədər oxşar məqamlar tap­maq müm­kündü?! Elə Həsən bəy də  onu deyirdi: “Əsl təmizlik ruhun və qəlbin bakirəliyidi”.

Deyib də, qolunu çırmalayaraq işə məhz qəzetçilikdən başlamışdı Həsən bəy. Halbuki “Əkinçi” tək kənd və kənd təsərrüfatı məsələlərinin təbliğatı ilə deyil, onun yaradıcısına maarifçilik, elm, təhsil və tərəqqinin inkişafı üçün bir tribuna olaraq lazım idi. O, dini fanatizmə, ətalət və irticaya, geriliyə və avam­lı­ğa, cahillik və nadanlığa qarşı mübarizəsini tək pedaqoji-maarifçi və hüquq­şünas fəaliyyəti ilə deyil, həm də qəzet vasitəsilə aparır, bu məşəqqətli yolda təqiblərə, təzyiqlərə məruz qalır, amma dediyindən sonadək dönmür. Xeyriy­yə cəmiyyəti yaratmaq məqsədilə qarış-qarış gəzdiyi məmləkətin ən işıqlı adamlarını başına toplayıb sözdən işə keçir, arzu və istəklərini əməli fəaliyyəti ilə gerçəkləşdirə bilir.

“İşığa gedən yol” sırf tarixi əsər deyil. Sadəcə müəllifin məharəti orasındadır ki, tarixi hadisələrə mükəmməl bədii don biçməyi bacarıb, romanı uzun-uzadı quru arxiv materialı və tarixi faktlarla doldurmaqdan qaça bilib. Nəticədə Azərbaycan sənədli-bədii nəsrinin faktına çevrilən çox oxunaqlı bir roman yaranıb. Diqqətləri çox səbir və təmkinlə o dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə fokuslayan müəllif, qəhrəmanın – sözün əsl mənasında, millət yolunda can qoyan fədai bir insanın – Zərdabinin Tiflis gimnaziyasından başlanan, Moskva universitetində təkmilləşən, Bakı içtimai-tarixi mühitində isə kamilliyə çatan ömrünün az qala günbəgün səhifələrini təsvirə gətirməklə məmləkətin yarım əsrdən uzun bir tarixinin mənzərəsini də gözlər önündə sərgiləmiş olur. Özü də necə? Bunu hadisəçilikdən qaçıb yalnız mahiyyətə varmaqla etmək mümkün idi ki, müəllif də bunu çox ustalıqla bacarıb.

“İşığa gedən yol”… Bu işıq tək Həsən bəy Zərdabinin şəxsi şəxsi həyatına tutulan işıq yox, o dövr Azərbaycan ictimai-siyasi həyatına, general-leytenat F.B.Ağayevin, general-leytenat K.X.Naxçıvanskinin, Natəvanın, S.Nigarinin, N.Vəzirovun, M.Şahtaxtlının, Ə.Goraninin, H.F.Ordubadinin, M.T.Sidqinin, Xalxalinin, Şükuhinin, H.Z.Tağıyevin, Ə.Topçubaşovun və digər sayseçmə insanların simasında elmi-mədəni düşüncə və ziyalılıq tariximizə salınan gur işıqdı.

Əsərdə bir dastan estetikası var, hiss etdiyim qədər, bu, real taixi hadisə faktlara müəllif yanaşmasının olduqca vacib şərti kimi meydana çıxıb. Eyni zamanda, Sona xanımın o dövrün təhkiyə və stilistikasını sonadək qoruyub saxlamaq bacarığı da əsərə böyük epik vüsət verib. Hadisə və təhkiyənin tempinə uyğun olaraq bir-birinin tez-tez, sürətlə əvəz edən və çox aydın hiss olunan müəllif üslublar (bədii, elmi, rəsmi-kargüzarlıq, danışıq və məişət) muğamda tamam dəzgahın gah enib, gah yüksələn tembrindən sanki heç nəyi ilə fərqlənmir. Buna müəllifin yüksək yazı texnikası və cilalanmış fərdi poetik dilini də əlavə etmiş olsaq, bəs qədər böyük bir dövrü əhatələyən – söhbət hadisələrin miqyası yox, onlara yanaşma aspektinin genişliyindən gedir – 800 səhifəyə yaxın bir epopeyanın, necə deyərlər, su kimi içilməsinin səbəbləri tam aydın olur. Qəti qənaətimdi ki, nə olmuş olsaydı belə, bu əsəri bundan yaxşı yazmaq olmazdı.

Respublika Dövlət mükafatı almağa tam haqqı olan, ona layiq bir əsər kimi qavradığım “İşığa gedən yol” görkəmli adamların həyatı seri­ya­sından çağdaş Azərbaycan nəsrinin çox gözəl örnəklərdən biridir. Kim bilir, bəlkə də, itmiş oxucu audutoruyasını və kitaba olan marağı məhz bu cür əsərlərlə geri qaytarmaq olar. Təbii ki, onda xaotik söz bumu içərisində inci tapmağın çə­tinliyi ilə üz-üzə qalan tələbkar oxucunun haqlı olaraq verdiyi görəsən, o yaxşı kitablar necə oldu, o müəlliflər hara qeybə çəkildi tipli sualları da eşidilməz.

***

Qəhqəhəsi dağlar uçuran Faxralı ləqəbli dostum Səməndər Məm­mədov barədə indiyəcən  bir neçə yazım olub ki, onların hər biri qırx beş illik dost ömrünün olsa-olsa ötəri anlarının yazıya gələn təsviridi. Nəyi dəyişsə də, sifəti dəyişməyən bu insanı, hələ tələbəlik illərindən, sözün yaxşı mənasında, həm iddialı, həm də sözlə, daha konkret desəm isə,  odla-közlə oynayan gördüm. “Bu faktın özü belə sübut edir ki – o yazıla­rım­dan birində idi – Səməndər hansı sahədə çalışsaydı, oranın birinci adamı olmalıydı. İcra aparatında başçı, orduda sərkərdə, şeirdə bayraq­dar…” Elə onda hiss eləmişdim ki, saza-sözə  aşırı vurğunluğun, o qaynar təbin, sönməz ehtiras və çılğınlığın  axırı kitabla, geniş anlamda isə irimiqyaslı yaradıcılıq işi ilə bitəcək. Budur, hazırda qarşımda müxtəlif səpkili iyirmi kitabın siyahısı, sonuncunun isə özü var: “Faxralılar”. Yadımdadı ki, Səməndərin ilk şeir kitabı da hələ otuz-otuz beş il əvvəl “Faxralı” adı ilə işıq üzü görmüşdü. Yeri gəlmişkən, Ceyms Coysun da kitablarından biri “Dublinlilər” adlanırdı. Orda görkəmli nasirin, dəyərini hələ də saxlayan hekayələri toplanmışdı.

Ola bilər texniki parametrləri romanınkına uyğun gəlməsin, amma mahiyyət etibarilə “Faxralılar” özü bir romandı. Deməzdim ki, bu yazı­ları bir-birinə bağlayan  onun tək bir kənddən  – Borçalının  ağır ellərin­dən olan Faxralıdan bəhs etməsidi, heç onu da deməzdim ki, şirin ləfzi, səlis nitqi, rəvan və axıcı dili  olan Səməndər necə danışırsa, o cür də ya­zır və bu, onun bütün yazılarında çox qəribə bir ədəbiyyat növrağı ya­ra­dir, amma məxsusi olaraq diqqətə çatdırardım ki, ayrı-ayrı bədii-pub­li­sis­­tik mətnlərdən ibarət olan yığcam portret-oçerk və esseləri qırılmaz tel­lər­lə bir-birinə bənd eləyən cəhət bundan da çox, onun  vahid ədəbi-es­te­tik dəyərə, məntiqi ardıcıllığa və daxili harmoniyaya malik olmasındadır.

Əsərdə yüzdən çox surət: alim, şair, müəllim, hərbçi, döyüşçü, el ağsaq­qalı, din xadimi, nəticə etibarilə isə ümumi konteksdə iri hərflərlə yazılmağa layiq olan vahid bir faxralılı obrazı, elm və sənət yolunda  hər bir çətinliyə sinə gərməyi bacaran irfan əhli var. Məhz buna görə kitab  başdan-başa insan mənzərələrindən ibarətdir və təfərrüata varmadan de­yim ki, bütöv Qafqazın on beş minə yaxın əhaliyə malik ən böyük kənd­lə­rin­dən  hesab olunan  Faxralıdan rəsmi olaraq yüzdən çox elm adamı (elmlər namizədi və doktoru) pərvazlanıb ki, onlardan bir çoxu respub­likamızın ədəbi, elmi, ictimai və mədəni həyatına öz dəyərli töhfələrini vermiş və bu gün də davam etməkdə olan insanlardır. Görkəmli qor­qud­şünas Hüseynqulu Məmmədli, professorlar Şamil Qurbanov,  Şəmistan Mikayılov, Əli Hüseynov, Namaz Bədəlov, Süleyman Qasımov, Rəhilə Ramazanlı, Elxan Məmmədli, xeyriy­yəçi Arif Əliyev, Mətbuat Şurasının səd­ri Əflatun Amaşov və digərlərini bu gün respublikada tanımayan çox az adam olar. İbrətamiz faktdı: “XIX əsrin sonu və XX əsrin ilk iki onilliyini əhatə edən dövrdə… Borçalıda fəaliyyət göstərən 116 poeziya təmsilçisindən  36 nəfəri şair,  61 nəfəri el şairi, 19 nəfəri isə yaradıcı aşıq olub”

Əsərdə Faxralı obrazının kimliyini, nəçiliyini və onun xarakterini incələyən, açan, bəlirləyən, nə qədər ştrix-məqam var?! Onlardan birinə üstünlük verib, digərlərini diqqətdən kənarda saxlamaq niyyətim yoxdur, intəhası bir neçəsinin sadəcə adını sadalamaqla müəllifin yaradıcılıq müs­tə­visində nələrə və hansı məqamlara məxsusi yer ayırdığını diqqətə çatdırmaq istərdim. “Mən Nəbiyəm, aşıqların zəriyəm,” “Öyrədənin və öyrənənin haqq səsi” və yaxud “Ocaqdı Şamilim, pirdi Şamilim”esseləri, xüsusən də “Sazlı-sözlü Faxralı” bölməsi nəzərimcə, ayrıca bir araşdırma mövzusudu.  Müəllifin tədqiqatçı zövqünə güzgü tuta  biləcək bir məqam olmaqla yanaşı,  əsərin ümumi palifoniyasına  bir elm ovqatı gətirən bu amil özlüyündə onun həm də mükəmməl bir tədqiqat işi olduğu təəs­süratını yaradır. Söhbətimin bu yerində müxtəlif ədəbi mükafatlara layiq görülən Səməndərin eyni zamanda iyirmidən çox kitabın müəllifi olduğu faktını nəzərə almaqla bugünkü gündə onun filologiya üzrə fəlsəfə doktoru almağa tam haqq etdiyini də deməliyəm.

Nəcib və xeyirxah əməlləri ilə həyatı daha da zinətləndirən insanla­rın  xidmətlərini unutmayıb da onu ədəbiyyata daşımaqla yaxşıların öm-rü­nü uzadan qədirbilən dostun bu kitabı nəzərimdə faxralıların şəninə ucal­dıl­mış qədir ağacıdı: “Hər dəfə yolum Borçalıya – böyüyüb boya-başa çat­dı­ğım Faxralı kəndinə düşəndə mütləq bir vaxtlar təhsil aldığım orta mək­təbə baş çəkir, mənim üçün dünyanın ən müqəddəslərindən olan mü­əl­­limlərimlə görüşürəm. Xəyal məni çəkib yenidən keçmişə – bir vaxt­lar təhsil aldığım bu təhsil ocağına ayaq döydüyüm illərə aparır. Xa­ti­rələr çözələnir, yaddaşlar təzələnir. Elə bil hər şey dünən olubmuş”,– de­yən müəllifin nostalji duyğuları kimin üçün qüssə dolu tanış mənzərə deyil?!

Kişi kimi tanıdığım, qırx beş ilin məsləkdaşı olan canlara dəyən dost  Səməndərin bu qədər od-ocaq təəssübkeşi olduğuna qətiyyən təəccüblən­mi­rəm. Konkret fakt, dəlil və arqumentlərlə sistemli şəkildə təqdim etdiyi müxtəlif sənət,  peşə və vəzifə sahibi olan insanları, yəni öz  qəhrəman­la­rını urvatlı etmək istəyi  küll halında qədirbilənliyin ədəbi-estetik dərkinə xidmət edir.Nəticə isə ondan da qanunauyğundu: “Faxralılar” bu kənddən olanların vizit kartıdı.

Yazıçı ƏLABBAS